Τα Πυανόψια ή Πυανέψια ήταν γιορτή στην αρχαία Αθήνα προς τιμήν του Απόλλωνα με αναίμακτη θυσία καρπών και φρούτων (απαρχών), των πρώτων καρπών μετά τη συγκομιδή.
Η γιορτή γίνονταν στις 7 του ομώνυμου μήνα, Πυανεψίωνα (περί τα τέλη Οκτωβρίου) διότι εκείνη την ημέρα, την 7η, ο Θησέας
είχε γυρίσει από την Κρήτη έχοντας σκοτώσει τον Μινώταυρο και αποτελούσαν μέρος της μεγάλης γιορτής των Θησείων που γίνονταν πρός τιμήν του.
Οι τελετές των Πυανεψίων γίνονταν σε ανάμνηση του τάματος που ο Θησέας και οι συντρόφοι του είχαν κάνει στον Απόλλωνα, όταν είχαν βγεί στη Δήλο κι είχαν υποσχεθεί στο Θεό, πως αν γύριζαν ζωντανοί στην πατρίδα τους θα έκαναν αυτές τις θυσίες για να τον ευχαριστήσουν.
είχε γυρίσει από την Κρήτη έχοντας σκοτώσει τον Μινώταυρο και αποτελούσαν μέρος της μεγάλης γιορτής των Θησείων που γίνονταν πρός τιμήν του.
Οι τελετές των Πυανεψίων γίνονταν σε ανάμνηση του τάματος που ο Θησέας και οι συντρόφοι του είχαν κάνει στον Απόλλωνα, όταν είχαν βγεί στη Δήλο κι είχαν υποσχεθεί στο Θεό, πως αν γύριζαν ζωντανοί στην πατρίδα τους θα έκαναν αυτές τις θυσίες για να τον ευχαριστήσουν.
Η εορτή όπως και ο μήνας, πήρε το όνομα της από τα πύανα (πύανα/κύανα, κύαμοι=κουκιά και έψω = ψήνω, βράζω). Έβραζαν κάθε είδους όσπρια (πανσπερμία) μαζί με κριθάρι και έκαναν χυλωμένη φασολάδα, από την οποία προσέφεραν μια πιατέλα στον θεό Απόλλωνα, τον Ήλιο, την Αθηνά και τις Ώρες.
Κατά τη διάρκεια της γιορτής γινόταν πομπή κοντά στο ναό του Απόλλωνα. Στόλιζαν την Ειρεσιώνη, ένα είδος κλαδιού ελιάς ή δάφνης, (όμοια με το σημερινό χριστουγεννιάτικο δέντρο). Το όνομα του στολισμένου αυτού κλαδιού προέρχεται από τα μάλλινα (είριον=μαλί) κορδελάκια λευκού και πορφυρού χρώματος που του κρεμάγανε μαζί με μπισκοτάκια από μέλι, λάδι και κρασί. Ομοιώματα λύρας, ένα κύπελλο και ένα κλαδί αμπέλου φτιαγμένα με ζύμη, πήλινα κανατάκια με ελαιόλαδο, οίνο, μέλι, σιτηρά καθώς και άλλα ομοιώματα κρέμονταν από το κλαδί. Κάθε λογής αληθινοί καρποί δένονταν επίσης με σπάγκο. Με το δεντράκι αυτό οι άνθρωποι ευχαριστούσαν τον Απόλλωνα για την καλή σοδειά του καλοκαιριού και εύχονταν ο ερχόμενος χρόνος να είναι επίσης ευνοϊκός. Άλλη ονομασία της ειρεσιώνης ήταν ικετηρία (από το ικετεύω, παρακαλώ).
Ένας νεαρός του οποίου οι γονείς ήταν ακόμα εν ζωή (παίς αμφιθαλής) περιέχυνε την Ειρεσιώνη με κρασί από έναν τελετουργικό αμφορέα και κρεμούσε το δεντράκι στην πύλη του ναού του Απόλλωνα. Τα στολισμένα κλαδιά περιέφεραν εν συνεχεία μια ομάδα αγοριών αμφιθαλών τραγουδώντας το τραγούδι της Ειρεσιώνης (σημερινά κάλαντα):
«Ειρεσιώνη σύκα φέρει και πίονας άρτους και μέλι εν κοτύλη και έλαιο αναψήσασθαι και κύλικ΄εύζωρο, ως αν μεθύουσα καθεύδη»
Απόδοση : Η Ειρεσιώνη φέρνει σύκα και ψωμί αφράτο, φέρνει στα βάζα μέλι και λάδι ν΄αλειφτείτε, κι ένα κύπελο γλυκό κρασί να πιείτε και να αποκοιμηθείτε.
Απόδοση : Η Ειρεσιώνη φέρνει σύκα και ψωμί αφράτο, φέρνει στα βάζα μέλι και λάδι ν΄αλειφτείτε, κι ένα κύπελο γλυκό κρασί να πιείτε και να αποκοιμηθείτε.
Την νέα ειρεσιώνη την έπαιρναν δίνοντας στα παιδιά κεράσματα και την κρεμούσαν οι πάντες στην πόρτα του σπιτιού όπου και παρέμενε για έναν ολόκληρο χρόνο μέχρι να το ανανεώσουν με ένα νέο κλαδί την επόμενη χρονιά. Το παλιό το έκαιγαν.
Η Ειρεσιώνη παρουσιάζεται δυο φορές στα έργα του Αριστοφάνη, στους Ιππής και στις Εκκλησιάζουσες. Συμφωνα με κείμενο που υπάρχει στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και ο Όμηρος όταν ήταν παιδί συμμετείχε με ομάδα παιδιών στο έθιμο της Ειρεσιώνης στο νησί της Σάμου.
Η γιορτή των Πυανεψίων είχε λαϊκό χαρακτήρα και έπαιρνε μέρος σ΄ αυτήν πολύς κόσμος. Την επόμενη μέρα τελούσαν τα Οσχοφόρια προς τιμήν της Αθηνάς και του Διονύσου.
Το πανάρχαιο αυτό έθιμο έχει διατηρηθεί ως τις μέρες μας σε πολλά μέρη όπου κατά τη διάρκεια διάφορων χριστιανικών εορτών (21/11 ή Αγ.Βαρβάρας) οι νοικοκυρές φτιάχνουν ένα χυλό από όσπρια και σπόρους. Τα μπολάκια με τα πολυσπόρια μοιράζουν τα παιδιά σε συγγενείς και φίλους.
Το ίδιο τραγούδι της Ειρεσιώνης που τραγουδούσαν οι αρχαίοι Έλληνες, το τραγουδούν μέχρι σήμερα, σε νεοελληνικό στίχο, τα παιδιά στη Ρόδο.
Γλυκερία Ξιφοκώστα