ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ - ΘΕΑ ΔΗΜΗΤΡΑ

Όπως έχουμε ξαναδεί, σε κάθε μεγάλη χριστιανική εορτή αντιστοιχεί και μία ανάλογη μεγάλη αρχαιοελληνική εορτή. Η νέα θρήσκεία μην μπορώντας να εκβάλλει ή να αλλάξει τις πρότερες συνήθειες των Ελλήνων, καθιέρωσε τις θρησκευτικές εορτές κατ’ αντιστοιχία του αρχαίου εορτολογίου.

Θα σταθούμε στην γιορτή του Αγ.Δημητρίου στα τέλη Οκτωβρίου, η καθιέρωση της οποίας στην συγκεκριμένη ημερομηνία και η επιλογή του ονόματος δεν είναι καθόλου τυχαία.

Τα ονόματα Δήμητρα (ΔΗ=ΓΗ + ΜΗΤΗΡ = ΜΗΤΕΡΑ ΓΗ) και Δημήτριος (ο αφοσιωμένος εις την Δήμητρα) είναι αρχαιοελληνικά. Κατά τον μήνα Πυανεψίωνα (μέσα Οκτωβρίου-μέσα Νοεμβρίου) εορτάζονταν σε πολλές πόλεις του ελληνικού χώρου τα Θεσμοφόρια (περί τα τέλη Οκτωβρίου) γιορτή αφιερωμένη εις την Θεά Δήμητρα, στην οποία έπερναν μέρος αποκλειστικά Γυναίκες.

Από το όνομα της γιορτής, φαίνεται καθαρά ότι πραγματοποιείτο σε ανάμνηση της εισαγωγής των νόμων και των κανονισμών εξευγενισμένου βίου, που όλοι πίστευαν πως η Δήμητρα τους υπέδειξε.

Σχετιζόταν με τη γιορτή των Σκιροφορίων (1ο στάδιο / μέσα Ιουνίου-μέσα Ιουλίου) κατά την οποία έβαζαν μέσα στα ιερά της Δήμητρος καρπούς, ομοιόματα φαλλών από ζυμάρι και θυσιασμένα χοιρίδια. Τέσσερις μήνες αργότερα, στα Θεσμοφόρια (2ο στάδιο), μετέφεραν αυτά τα ιερά αντικείμενα, τους «θεσμούς» όπως ονομάζονταν, στο βωμό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, το Θεσμοφόριον, για να χρησιμοποιηθούν σ’ ένα τελετουργικό με γονιμικό περιεχόμενο. Οι γεωργοί ανακάτευαν τις ευλογημένες αποσυντεθειμένες προσφορές με τους καρπούς που ήθελαν να σπείρουν.

Η ομάδα των γυναικών που αναλάμβανε το τελετουργικό ονομαζόταν «αντλήτριαι» (γιατί αντλούσε τα ιερά αντικείμενα από τα χάσματα-μέγαρα). Οι άνδρες των γυναικών αυτών είχαν την υποχρέωση να γίνουν χορηγοί των δρώμενων.

Οι γυναίκες που θα έπαιρναν μέρος στις καθαυτό εορταστικές εκδηλώσεις από κάθε Δήμο της Αθήνας υπεδείκνυαν δυο παντρεμένες συνδημότισσές τους, για το «άρχειν εις τα Θεσμοφόρια», να ηγούνται και ν΄ αρχίζουν πρώτες τις προπαρασκευαστικές τελετές.

Οι γυναίκες που έπαιρναν μέρος όμως έπρεπε να είχαν διαθέσει 9 ημέρες πριν από την έναρξη του κύριου μέρους για να κάνουν όλες τις απαιτούμενες προετοιμασίες και τους προβλεπόμενους καθαρμούς.
(Διότι τόσες μέρες αναζητούσε η Δήμητρα την Κόρη φορώντας σκοτεινό πέπλο, κρατώντας αναμμένες δάδες, νηστική δίχως αμβροσία και νέκταρ και δίχως να λουστεί.)
Κατά το στάδιο της προετοιμασίας και της κυρίως εορτής έπρεπε να απέχουν από κάθε μορφής επαφή και ιδίως σεξουαλική και επικοινωνία με τους συζύγους τους.
Αυτές οι αυστηρές προϋποθέσεις επέβαλλαν στις γυναίκες, που επρόκειτο να λάβουν μέρος, να κάθονται και να κοιμόνται σε κάποια είδη χορταριών, για τα οποία έλεγαν πως είχαν καταλυτική επίδραση και καθαρτική δύναμη.

Μία ημέρα πριν από τα Θεσμοφόρια διενεργούνταν η γιορτή των Στηνίων που ήταν εισαγωγή-προετοιμασία της τελετής των Θεσμοφορίων.
Τα Στήνια γίνονταν σε ανάμνηση της μεταβολής της ψυχικής διάθεσης της Δήμητρας (η οποία πενθούσε την αρπαγή της Κόρης της Περσεφόνης από τον Άδη) όταν η γριά Ιάμβη κατάφερε με αστεία, σκώμματα και άλλες παντομίμες και ατεισμούς να κάνει την θεά να χαμογελάσει, στο σπίτι του Ελευσίνιου Κελεού, όπου φιλοξενούνταν.
Έπειτα, η Μετάνειρα, της παρασκεύασε το ποτό κυκεώνα για να πιει να στυλωθεί, ένα μίγμα από αλεύρι, ύδωρ, οίνο και φλησκούνι, και της το έδωσε να πιει να ανακουφιστεί από τον πόνο της ψυχής της. Όλα έγιναν σύμφωνα με τις υποδείξεις της θεάς, που όρισε το ποτό να είναι τμήμα της τελετουργίας της λατρείας της.
Στην γιορτή προς ανάμνηση του γεγονότος, οι γυναίκες κορόϊδευαν, έσκωπταν, λοιδωρούσαν η μία τις άλλες ή η μία ομάδα κάποια άλλη ομάδα.

Την επόμενη μέρα τελούνταν τα Θεσμοφόρια.

ΘΕΣΜΟΦΟΡΙΑ

Το εθιμοτυπικό κρατούσε τρεις ημέρες: (σε κάποιες πόλεις περισσότερες)

-1η Ημέρα: « Άνοδος ή Κάθοδος»
Η γιορτή ξεκινούσε με πομπή των γυναικών από την Αθήνα μέχρι την Ελευσίνα φέροντας στα κεφάλια τους ιερούς νόμους-θεσμούς (βιβλία) που πίστευαν πως τους είχε εισαγάγει η θεά (εξού και Θεσμοφόρος), καθώς και άλλα σύμβολα του εξευγενισμένου βίου.

Το βράδυ οι γυναίκες ανέβαιναν και διέμεναν στον ιερό λόφο της Δήμητρας της Θεσμοφόρου (=Νομοθέτης), το «Θεσμοφόριον» και τελούσαν τα σχετικά μυστήρια.

-2η Ημέρα: «Νηστεία»
Ηταν ημέρα πένθους, αυτού της θεάς για την απώλεια της Κόρης της, Περσεφόνης. Οι γυναίκες κάθονταν γύρω από το άγαλμα της θεάς Δήμητρας, τρώγοντας μόνο τους «σησαμούντας» - εδέσματα παρασκευασμένα από σουσάμι.

Την ημέρα της Νηστείας δεν συνεδρίαζε ούτε η Βουλή, ούτε ο Δήμος, ενώ την ίδια ημέρα, ξεκινούσε και η πομπή με αντίθετη κατεύθυνση, από την Ελευσίνα προς την Αθήνα. Οι γυναίκες βαδίζοντας ξυπόλητες κρατώντας πυρσούς (πυρσοφορία), ακολουθούσαν με χορούς μία άμαξα που έφερε μυστικά-ιερά σύμβολα πετώντας ως προσφορές μικρά χοιρίδια στα χάσματα, ως προσφορά στη θεά. Το κρέας και το λίπος των ζώων όταν σήπτονταν έδιναν ένα εξαιρετικό λίπασμαπου βοηθούσε τις καλλιέργειες.

-3η Ημέρα: «Καλλιγένεια»
Κύριο προσωνύμιο της Θεάς, Καλλιγένια, (η έννοια της όμορφης γέννησης) στην οποία προσεύχονταν οι γυναίκες για γονιμότητα και ευτοκία. Γιόρταζαν την τεκνοποίηση και προσεύχονταν για την καλή τύχη των οικογενειών τους.
Την ημέρα εκείνη γίνονταν και διαγωνισμός για το ωραιότερο παιδί που είχε γεννηθεί την προηγούμενη χρονιά.

Ηταν μέρα ξεφαντώματος και ευθυμίας.

Την τρίτη μέρα -όπως αναφέρει ο Ησύχιος- γινόταν θυσία, που λεγόταν «ζημία». Η θυσία προσφερόταν στη θεά, αυτή την τελευταία μέρα, για να την εξιλεώσουν για όσες τυχόν παρεκτροπές είχαν διαπράξει οι γυναίκες που πήραν μέρος στις τριήμερες τελετές.

Στη γιορτή αυτή αναφέρεται και η κωμωδία του Αριστοφάνη «Θεσμοφοριάζουσες».

Γλυκερία Ξιφοκώστα