Τα Ψυχοσάββατα και οι Πανσπερμίες των Ελλήνων
Ψυχοσάββατο θεωρείται κυρίως το Σάββατο πριν την Κυριακή των Απόκρεω και το Σάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής, οπότε και τελούνται επίσημα μνημόσυνα της εκκλησίας υπέρ των κεκοιμημένων, επειδή οι νεκροί πιστεύεται ότι βρίσκονται ήδη από την αρχή του Τριωδίου στον επάνω κόσμο. Στα Ψυχοσάββατα μνημονεύονται συγγενείς και πρόγονοι αλλά και όσοι πέθαναν σε δύσκολες συνθήκες πχ στη θάλασσα, σε πυρκαγιά κτλ. Την ιερότητα των ημερών αυτών δείχνει και η αποχή των γυναικών από κάθε εργασία, η συνήθεια να μη λούζονται τα Ψυχοσάββατα και άλλες τέτοιου είδους απαγορεύσεις.
Το όλο αυτό εθιμοτυπικό είναι βέβαια πανάρχαιο και προχριστιανικό.
Την ίδια περίοδο, οι αρχαίοι Έλληνες
γιόρταζαν τα Ανθεστήρια προς τιμήν του Διονύσου και του χθονίου Ερμή, μια από τις αρχαιότερες και μεγαλύτερες ελληνικές εορτές, με εκδηλώσεις και τελετουργικά όμοιες με το σημερινό καρναβάλι, την τσικνοπέμπτη και τα ψυχοσάββατα. Το τριήμερο του εορτασμού των Ανθεστηρίων θεωρούσαν ότι οι ψυχές των νεκρών επέστρεφαν στον επάνω κόσμο.
Η πρώτη μέρα της γιορτής ονομαζόταν Πιθοίγια, γιατί τότε άνοιγαν τους πίθους με το καινούργιο κρασί.
Η 2η μέρα των Ανθεστηρίων ονομάζονταν Χοές, κατά την διάρκεια της οποίας γίνονταν διάφορα Διονυσιακά δρώμενα αλλά και τελούσαν επιμνημόσυνες τελετές, με σιωπηλές συνεστιάσεις, κοινοτικές εστιάσεις και οινοποσίες πένθους και κατάνυξης. Πίστευαν ότι με το άνοιγμα των πυλών του Άδη, τις ημέρες αυτές, εκτός από τις ψυχές των νεκρών, ότι ανέβαιναν στον επάνω κόσμο και πονηρά πνεύματα. Προς αποφυγή του μιάσματος οι Αθηναίοι έβαζαν γύρω από τα ιερά τους ένα κόκκινο νήμα, έβαφαν τις πόρτες του σπιτιού τους με πίσσα ώστε να εμποδίσουν τα πνεύματα να μπουν στις κατοικίες τους ή μασούσαν ράμφους. Η επιμνημόσυνος αυτή ημέρα ολοκληρωνόταν με καθαρτήριες τελετές και σπονδές για τον εξαγνισμό των συμμετεχόντων και τον εξευμενισμό των ψυχών και του θεού.
Η 3η και τελευταία ημέρα των Ανθεστηρίων, έφερε την ονομασία Χύτροι. Η ονομασία «χύτροι» προήλθε από τις χύτρες, όπου έβραζαν πανσπερμία - πολυσπόρια, τα κόλυβα για τις ψυχές των νεκρών, που αφιέρωναν στον Χθόνιο Ερμή την ημέρα αυτή. Όπως γίνεται και σήμερα με τα κόλυβα που μοιράζονται το Ψυχοσάββατο, για τις ψυχές των πεθαμένων. Τα κόλυβα ως το "γλυκό των νεκρών" είναι πανάρχαιο ελληνικό έθιμο και είχαν την ίδια ονομασία καθώς και τρόπο παρασκευής και στα αρχαία χρόνια.
Ο Ερμής, ως ψυχοπομπός, συνόδευε τους νεκρούς στον κάτω κόσμο και η επίκλησή του αυτή την ημέρα γινόταν προκειμένου να οδηγήσει και πάλι τις ψυχές (που είχαν ανέβει στον πάνω κόσμο την πρώτη ημέρα της γιορτής με το άνοιγμα των πίθων) στο βασίλειο του Άδη. Αυτή ήταν τελετή αποκλειστικά για τους νεκρούς, τις σκιές και το Χθόνιο Ερμή. Η παράδοση τη συνέδεε με τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, δεδομένου ότι υπήρχε η αντίληψη ότι αντίστοιχη προσφορά σε χύτρους έγινε για πρώτη φορά από τους επιζώντες του κατακλυσμού προς τιμή αυτών που χάθηκαν. Οι προσφορές της πανσπερμίας προορίζονταν αποκλειστικά και μόνο για τους νεκρούς .
Η ημέρα των Χυτρών ολοκληρωνόταν με τα Υδροφόρια, μία τελετή που γινόταν σε ανάμνηση όσων πνίγηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα και, επομένως, ετελείτο ως προσφορά εξευμενισμού των νεκρών και εξιλέωσης, ώστε να ελευθερωθεί νέα ζωή αναβλύζοντας εκ νέου από την καταχθόνια μήτρα της. Κατά τη γιορτή αυτή έριχναν άρτους από σιτάρι και μέλι σε ένα χάσμα που υπήρχε μέσα στο Ναό του Ολυμπίου Διός γιατί από το χάσμα εκείνο πίστευαν ότι η γη είχε απορροφήσει τα νερά του κατακλυσμού.
Μετά τις επιμνημόσυνες και διαβατήριες τελετές, τις τελετές καθαρμού και γονιμότητας και τις σπονδές, ο εορτασμός των Ανθεστηρίων έληγε με τους Αθηναίους να καλούν τις ψυχές να εγκαταλείψουν την πόλη τους, υπενθυμίζοντας ότι τα Ανθεστηρία είχαν πλέον λάβει τέλος: “Θύραζε κήρες ουκ’ έτι Ανθεστήρια.”
*Σύμφωνα με την πανάρχαια δοξασία οι νεκροί έχουν την ικανότητα να γνωρίζουν και να προλέγουν το μέλλον, συνεπώς οι μέρες που οι ψυχές τους επιστρέφουν στο πάνω κόσμο θεωρούνται μαντικές. Αυτό διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες, και πέρασε και στο χριστιανισμό όπου, για παράδειγμα, των Αγίων Θεοδώρων οι κοπέλες συνήθιζαν να βάζουν κόλλυβα κάτω από το μαξιλάρι τους για να δουν σε όνειρο ποιον θα παντρευτούν. Σε άλλη εκδοχή, αυτή η μαντική τελετή γινόταν μεσάνυχτα (που πιστευόταν πως ήταν η ώρα των νεκρών), σε ένα σταυροδρόμι (έθιμο που προέρχεται από την λατρεία της θεάς Εκάτης).
*Τα μνημόσυνα, είναι εξίσου πανάρχαιο έθιμο. Σε όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο τελούνταν μνημόσυνα, καλούμενα «Νεκύσια» με προσφορές οίνου, άρτου (ακριβώς όπως τα σημερινά πρόσφορα), ελαίου, αρωμάτων κλπ. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι προσέφεραν στους νεκρούς την πανσπερμία, τα κόλυβα, που ονομάστηκαν έτσι από την αρχαία Ελληνική λέξη κόλυβος. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως με δεήσεις και προσφορές ήταν δυνατόν να πετύχουν την συγχώρεση των Θεών για τα σφάλματα των νεκρών (Ιλιάδα Ι 497).
Τα σημερινά μνημόσυνα των χριστιανών αποτελούν συνεπώς ιστορική συνέχεια του αρχαίου ελληνικού εθίμου τόσο κατά πεποίθηση, όσο και κατά περιόδους τέλεσης.
Έρευνα-Επιμέλεια: Γλυκερία Ξιφοκώστα