Τα περισσότερα γαμήλια εθιμοτυπικά της ελληνικής παράδοσης (στέφανα, βέρες, ρύζια, χορός του "Ησαία", γαμήλια τούρτα, μπομπονιέρες, κουφέτα, αρραβώνες, στόλισμα του γαμήλιου κρεβατιού, παράνυμφοι/κουμπάροι....) έχουν τις ρίζες τους στα πανάρχαια χρόνια.
Ο γάμος ήταν υποχρεωτικός από το νόμο. Οι άγαμοι στερούνταν κάθε είδους τιμής και φροντίδας, ενώ τους αφαιρούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα προκειμένου να νυμφευτούν και να προσφέρουν απογόνους.
Οι γάμοι στην Αθήνα τελούνταν τις μέρες που ήταν πανσέληνος και συνήθως τον μήνα Γαμηλιώνα (Ιανουαρίο), που ήταν αφιερωμένος στη θεά Ήρα, την προστάτιδα του Γάμου.
Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις και ιδίως στην Αθήνα, οι κοπέλες απαγορεύονταν να έχουν ερωτικές επαφές με το άλλο φύλο πριν τον γάμο.
Στην αρχαία Αθήνα οι γάμοι γίνονταν από συνοικέσιο που αναλάμβαναν οι προξενήτρες ενώ στην Σπάρτη οι άνδρες διάλεγαν και "έκλεβαν" το ταίρι τους.
Σε άλλες περιοχές ή περιπτώσεις, η πρόταση γάμου γινόταν πετώντας ένα μήλο (ιερό φρούτο της Θεάς Αφροδίτης) στην κοπέλα που επιθυμούσαν. Εάν η κοπέλα το έπιανε και δεν το απέφευγε ή αγνοούσε αφήνοντάς το να πέσει κάτω αυτό σήμαινε πως αποδέχεται την πρόταση.
Η διαδικασία του γάμου ξεκινούσε με μία προφορική συμφωνία -ένα είδος συμβολαίου- ανάμεσα στο μελλοντικό σύζυγο και στον πατέρα ή στον κηδεμόνα της κοπέλας, η οποία ονομαζόταν εγγύη (όπως είναι σήμερα η λογοδοσία-αρραβώνας). Παρότι προφορική, αποτελούσε πολύ σοβαρή και σημαντική νομική πράξη. H μέλλουσα σύζυγος δεν παρευρισκόταν συνήθως σε αυτήν την τελετή, αφού μάλιστα η συγκατάθεσή της δεν ήταν υποχρεωτική.
Στην Αθήνα, η προίκα αποτελούσε ένα σημαντικό στοιχείο του γάμου και συνήθως περιελάμβανε ρευστό, ρουχισμό, εργόχειρα, οικιακά σκεύη, έπιπλα, πολύτιμα αντικείμενα και δούλους και έφτανε το λιγότερο στο ένα δέκατο της περιουσίας του πατέρα της νύφης. Ο σύζυγος έδινε εγγύηση ότι θα επέστρεφε την προίκα σε περίπτωση διάλυσης του γάμου ή θανάτου της συζύγου του, αν δεν υπήρχε κληρονόμος.
Ο γάμος στην Αθήνα διαρκούσε τρεις ημέρες, κατά τον Ευριπίδη, οκτώ κατά τον Αριστοτέλη.
Οι τελετές χωρίζονταν σε τρία κυρίως μέρη: τα Προτέλεια ή Προαύλια ή Προγάμια, τον κυρίως γάμο και τα Επαύλια. (το εθιμοτυπικό διέφερε από περιοχή σε περιοχή)
Ο γάμος ήταν υποχρεωτικός από το νόμο. Οι άγαμοι στερούνταν κάθε είδους τιμής και φροντίδας, ενώ τους αφαιρούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα προκειμένου να νυμφευτούν και να προσφέρουν απογόνους.
Οι γάμοι στην Αθήνα τελούνταν τις μέρες που ήταν πανσέληνος και συνήθως τον μήνα Γαμηλιώνα (Ιανουαρίο), που ήταν αφιερωμένος στη θεά Ήρα, την προστάτιδα του Γάμου.
Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις και ιδίως στην Αθήνα, οι κοπέλες απαγορεύονταν να έχουν ερωτικές επαφές με το άλλο φύλο πριν τον γάμο.
Στην αρχαία Αθήνα οι γάμοι γίνονταν από συνοικέσιο που αναλάμβαναν οι προξενήτρες ενώ στην Σπάρτη οι άνδρες διάλεγαν και "έκλεβαν" το ταίρι τους.
Σε άλλες περιοχές ή περιπτώσεις, η πρόταση γάμου γινόταν πετώντας ένα μήλο (ιερό φρούτο της Θεάς Αφροδίτης) στην κοπέλα που επιθυμούσαν. Εάν η κοπέλα το έπιανε και δεν το απέφευγε ή αγνοούσε αφήνοντάς το να πέσει κάτω αυτό σήμαινε πως αποδέχεται την πρόταση.
Η διαδικασία του γάμου ξεκινούσε με μία προφορική συμφωνία -ένα είδος συμβολαίου- ανάμεσα στο μελλοντικό σύζυγο και στον πατέρα ή στον κηδεμόνα της κοπέλας, η οποία ονομαζόταν εγγύη (όπως είναι σήμερα η λογοδοσία-αρραβώνας). Παρότι προφορική, αποτελούσε πολύ σοβαρή και σημαντική νομική πράξη. H μέλλουσα σύζυγος δεν παρευρισκόταν συνήθως σε αυτήν την τελετή, αφού μάλιστα η συγκατάθεσή της δεν ήταν υποχρεωτική.
Στην Αθήνα, η προίκα αποτελούσε ένα σημαντικό στοιχείο του γάμου και συνήθως περιελάμβανε ρευστό, ρουχισμό, εργόχειρα, οικιακά σκεύη, έπιπλα, πολύτιμα αντικείμενα και δούλους και έφτανε το λιγότερο στο ένα δέκατο της περιουσίας του πατέρα της νύφης. Ο σύζυγος έδινε εγγύηση ότι θα επέστρεφε την προίκα σε περίπτωση διάλυσης του γάμου ή θανάτου της συζύγου του, αν δεν υπήρχε κληρονόμος.
Ο γάμος στην Αθήνα διαρκούσε τρεις ημέρες, κατά τον Ευριπίδη, οκτώ κατά τον Αριστοτέλη.
Οι τελετές χωρίζονταν σε τρία κυρίως μέρη: τα Προτέλεια ή Προαύλια ή Προγάμια, τον κυρίως γάμο και τα Επαύλια. (το εθιμοτυπικό διέφερε από περιοχή σε περιοχή)
1η Ημέρα - ΤΑ ΠΡΟΑΥΛΙA/ΠΡΟΤΕΛΕΙΑ
Οι πατρικές οικίες των μελλονύμφων διακοσμούνταν με άνθη, στέφανα ελιάς, κλαδιά δάφνης και μυρτιάς.
Η ετοιμασία, το ζύμωμα των γαμηλίων άρτων (σημερινής κουλούρας) γινόταν και τότε, όπως και σήμερα, με ιεροτελεστία και σπονδές. Ο πατέρας της νύφης έκανε τις καθιερωμένες προσφορές στους θεούς-προστάτες του γάμου (Δίας-Ήρα, Αφροδίτη, Άρτεμις, Πειθώ και στους Τριτοπάτορες). Η νύφη που εγκατέλειπε τον άγαμο παρθενικό βίο της, πρόσφερε τα παιδικά της παιχνίδια στην θεά Άρτεμη συμβολίζοντας την αποκοπή από την προηγούμενη ζωή της και την ενηλικίωσή της. Μία άλλη συνηθισμένη προπαρασκευαστική πράξη του γάμου ήταν η προσφορά χοών και απαρχών. Οι μελλόνυμφοι πρόσφεραν δηλαδή τις άκρες των μαλλιών τους. Συχνά οι κοπέλες προσέφεραν βοστρύχους από τα μαλλιά τους ή το δίχτυ που τα συγκρατούσε, τη ζώνη τους και άλλα προσωπικά τους αντικείμενα.
2η μερα - ΓΑΜΗΛΙΑ ΤΕΛΕΤΗ
Το πρωί λάμβανε χώρα το λουτρό των μελλονύμφων. Το ζευγάρι λούζονταν με νερό που έφερναν με ειδικό αγγείο, τον γαμήλιο «λουτροφόρο» από μια ιερή πηγή της εκάστοτε περιοχής, στην Αθήνα από την Καλλιρρόη. Απαιτούνταν, πάντως, ζων ύδωρ από ποτάμι ή πηγή, επειδή με το ζωντανό (μη στάσιμο) νερό συμβολιζόταν η συνέχεια της ζωής της οικογένειας, δηλαδή η απόκτηση απογόνων των νυμφευομένων.
Το νερό το έφερναν είτε νέες, αγνές κοπέλες, είτε συνήθως κάποιο παιδί από τους πλησιέστερους συγγενείς, είτε του γαμπρού είτε της νύφης, κρατώντας καθ’ οδόν λαμπάδες και τραγουδώντας με τη συνοδεία ενός αυλητή.
Το λουτρό της νύφης και του γαμπρού ήταν αναπόσπαστο τμήμα της γαμήλιας τελετουργίας, γιατί σηματοδοτούσε το τέλος μίας φάσης της ζωής τους και την έναρξη μιας καινούριας. Εξάλλου, ο εξαγνισμός με νερό πριν από οποιαδήποτε επαφή με τα θεία αποτελούσε παράδοση για τους ΄Eλληνες.
Μετά το λουτρό ξεκινούσε το ντύσιμο των μελλονύμφων.
Οι γονείς της κοπέλας όριζαν την νυμφεύτρια, την υπεύθυνη δηλαδή για την επιτήρηση του γάμου και την νυμφοκόμο, η οποία φρόντιζε για την ένδυση της νύφης. Στον καλλωπισμό της νύφης δινόταν μεγάλη σημασία. Ο στολισμός της νύφης γινόταν εν παρουσία των φιλενάδων και συγγενών της στο πατρικό της. Το νυφικό της κοπέλας ήταν συνήθως ένας ολόλευκος χιτώνας ενώ στο πίσω μέρος του νυφικού υπήρχε ένας πολύ σφιχτός κόμπος, τον οποίο ο γαμπρός έλυνε κατά τη διάρκεια της τελετής. Oι νυμφίδες, τα νυφικά παπούτσια ή σανδάλια, τύχαιναν ιδιαίτερης προσοχής σε πολλές απεικονίσεις καλλωπισμού. Η νύφη, λαμπροστολισμένη, φορούσε στο κεφάλι στεφάνι με αρωματικά άνθη. Tο νυφικό πέπλο τοποθετούνταν πάνω από τη στεφάνη (στέμμα) και κάλυπτε το πρόσωπο της κοπέλας μέχρι τη στιγμή των αποκαλυπτηρίων από το μέλλοντα σύζυγό της. (το έθιμο του λουτρού υπάρχει ακόμη στις τοπικές παραδόσεις μας με το λούσιμο του γαμπρού κλπ)
Η προετοιμασία του γαμπρού ήταν πιο απλή. Φορούσε λευκό ιμάτιο, αρωματιζόταν και στεφανωνόταν με ταινία από κλαδιά σουσαμιού και μέντας, φυτά τα οποία είχαν ιδιαίτερο συμβολισμό στο γάμο. Το σουσάμι συμβόλιζε τη γονιμότητα, ενώ η μέντα ήταν αφροδισιακή.
Μετά τον στολισμό των μελλονύμφων, γινόταν η επίσημη ιεροτελεστία με τις καθιερωμένες σπονδές στους εφέστιους θεούς και τις νόμιμες προβλεπόμενες θυσίες στους θεούς του Γάμου. (Ο χορός του Ησαία προέρχεται από την τριπλή περιφορά των νυμφίων γύρω από την εστία ή βωμό..) Το ζευγάρι αντάλλαζε επίσης και βέρες, η μία αφιερωμένη στην Ήρα και η άλλη στον Δία.
 |
| Ελληνικό γαμήλιο δακτυλίδι με αφιέρωση στη θεά Ήρα του 6ου αιώνα π.Χ Μουσείο J. Paul Getty (Getty Villa), Malibu, CA, USA |
Μετά το πέρας των θυσιών και των ευχών λάμβανε χώρα το τραπέζι του γάμου, η λεγόμενη θοίνη, στο σπίτι του πατέρα της νύφης, με πολλούς προσκεκλημένους συγγενείς και φίλους, άνδρες και γυναίκες όπου γλεντούσαν με γαμήλιους ύμνους, χορό και τραγούδια. Τους αυλούς και τις κιθάρες έπαιζαν αυλητρίδες και κιθαριστές, που πληρώνονταν γι” αυτό, όπως γίνεται και σήμερα με τους οργανοπαίχτες στο τραπέζι του γάμου.
Στα τραπέζια των γάμων, ένα παιδί, που ζούσαν και οι δύο γονείς του, φορώντας στο κεφάλι του ένα στεφάνι από αγκάθια και κλαδιά βελανιδιάς περιέφερε ένα καλάθι γεμάτο ψωμιά, λέγοντας τη συμβολική έκφραση: «διώξανε το κακό, βρήκανε το καλύτερο», δείχνοντας έτσι τη μετάβαση του ζευγαριού από τη μοναχική και άγρια ζωή στη συζυγική τελειότητα και αυτάρκεια, που την υπαινίσσεται το ψωμί. Στη Μακεδονία, κατά τους γάμους το ζεύγος έκοβε μαζί με ξίφος το ψωμί και το τρώγανε και οι δύο μαζί. (όπως σήμερα οι νεόνυμφοι κόβουν μαζί την τούρτα).
Γενικότερο, ωστόσο, έθιμο στην αρχαία Ελλάδα ήταν η διανομή της γαμήλιας πίτας (σημερινής "τούρτας"), που ήταν το παραδοσιακό έδεσμα για την περίσταση, ένα γλυκό με σουσάμι και μέλι.
Μετά το ηλιοβασίλεμα, άρχιζε η μετάβασή της νύφης εν πομπή στο σπίτι του γαμπρού. Η νύφη ανέβαινε σε άμαξα, την κλινίδα, και έπαιρνε θέση ανάμεσα στον νυμφίο και στον παράνυμφο, που ήταν κάποιος στενός συγγενής ή φίλος.
Την άμαξα ακολουθούσε με τα πόδια η γαμήλια πομπή, η συνοδεία των συγγενών και των φίλων, με κιθάρες και αυλούς, με χορούς, κρατώντας λαμπάδες και λουλούδια και τραγουδώντας γαμήλια τραγούδια και τον ύμνο του Υμέναιου (όπως γίνεται σε παραδοσιακούς γάμους στα νήσιά και στην επαρχία)
Όταν έφθαναν στο σπίτι του γαμπρού, ο πατέρας του στεκόταν στην είσοδο στεφανωμένος, ενώ η μητέρα του γαμπρού, πλάι στον άνδρα της, κρατούσε μια λαμπάδα. Στις παραστάσεις πάνω στα αγγεία συχνά εικονίζονται και οι δύο μητέρες. H μητέρα της νύφης, που κρατάει πυρσούς, ώστε η φωτιά από την οικογενειακή εστία να φωτίσει το δρόμο της κοπέλας και να την προστατέψει, και η μητέρα του γαμπρού, η οποία συνήθως περιμένει στην πόρτα του σπιτιού κρατώντας επίσης πυρσούς, για να δώσει τη φλόγα στο νέο σπίτι της νύφης.
Ο γαμπρός δε συμμετείχε πάντοτε στη γαμήλια πομπή, αλλά συχνά περίμενε τη νύφη στο σπίτι (ιδίως εάν δεν ήταν ο πρώτος του γάμος). Tο σπίτι του γαμπρού ήταν διακοσμημένο με ταινίες και κλαδιά που έφεραν μαλλί προβάτου, όπως συνέβαινε και σε άλλες περιστάσεις κατά τις οποίες η οικογένεια αποκτούσε ένα νέο μέλος). Το κέντρο των οικιακών τελετουργιών, η εστία, αποτελούσε τον τελετουργικό χώρο για την ένταξη της νύφης στην οικογένεια.
Η υποδοχή των νεονύμφων γινόταν με καταχύσματα. Έριχναν στο ζευγάρι άνθη, νερό, ρύζι, σύκα, καρύδια, μέλι. Την νύφη την κερνούσαν κυδώνι και χουρμά, καθώς και «γλυκό του γάμου», ένα μείγμα από σουσάμι και μέλι.
Tο συζυγικό δωμάτιο, ήταν το πιο διακοσμημένο δωμάτιο του σπιτιού του γαμπρού. Η νυφική κλίνη ήταν αρωματισμένη, στολισμένη με λουλούδια και στρωμένη με ωραία υφάσματα. Το νεόνυμφο ζευγάρι συνοδευόταν από την μητέρα του γαμπρού στο συζυγικό δωμάτιο και μόνο τότε αποχωριζόταν η νύφη το νυφικό της πέπλο. Το ζεύγος έπρεπε να φάει από κοινού ένα μήλο πριν πάει στο κρεβάτι. Οι φίλοι τούς έκλειναν την πόρτα και έκαναν διάφορα αστεία πειράζοντάς τους με διάφορα επινοήματα ή θορύβους ή χτυπήματα της πόρτας. Ένας φίλος του γαμπρού φύλασσε την πόρτα, ενώ οι φίλοι και των δύο παρέμεναν απ’ έξω και τραγουδούσαν. (ακόμη και στις μέρες μας συνηθίζεται ο στολισμός του δωματίου του ζευγαριού όπως και του κρεβατιού τους)
3η μέρα - ΕΠΑΥΛΙΑ
Το πρωί ,μετά την πρώτη νύχτα του γάμου, η οποία αποκαλείται μυστική, νέοι και νέες τραγουδούσαν τα «εγερτικά» τραγούδια για τους νεονύμφους
H νύφη εκείνη την ημέρα δεχόταν τα γαμήλια δώρα στο νέο της σπίτι. Οι συγγενείς και φίλοι εν συνοδεία αυλών έφερναν τα δώρα στο νέο ανδρόγυνο, τα επαύλια, τα οποία και έδιναν το όνομά τους σε ολόκληρη την ημέρα. Τότε δινόταν και η προίκα που είχαν υποσχεθεί κατά την "εγγύηση" (λογοδοσία). Η μέρα ήταν γιορτινή με τραγούδια, χορούς και συμπόσιο. Ο νυμφίος παραθέτοντας γεύμα, τελούσε και τις καθιερωμένες σπονδές και θυσίες στους εφέστιους θεούς της οικογενείας, στο σπίτι του αυτή τη φορά, όπου συμμετείχε σ’ αυτές η νύμφη ως νέο μέλος της οικογένειας. Μετά τα επαύλια, η ένταξη της νύφης στη νέα της κατοικία είχε πια ολοκληρωθεί. Στη συνέχεια οι νεόνυμφοι επισκέφτοταν την οικία των γονέων της νύμφης. (Η διαφορά, σ” αυτό το σημείο, με τα σημερινά δεδομένα είναι ότι εμείς σήμερα προσφέρουμε τα δώρα συνήθως πριν την τελετή του γάμου.)
Οι Αρχαιοελληνικές "ΜΠΟΜΟΝΙΕΡΕΣ" και ΚΟΥΦΕΤΑ
Αναπόσπαστο στοιχείο της γαμήλιας τελετής με συμβολικό περιεχόμενο αποτελούν οι μπομπονιέρες (=εκ του γαλλικoύ bonbon που σημαίνει γλύκισμα), η ιστορία των οποίων αρχίζει από την αρχαία Ελλάδα. Οι αρχαίοι πρόγονοί μας πρόσφεραν στους καλεσμένους του γάμου αμύγδαλο ανακατεμένο με μέλι (σαν τα σημερινά κουφέτα) συμβολίζοντας με αυτόν τον τρόπο τις χαρές και τις λύπες της κοινής ζωής του ζευγαριού. Το αμύγδαλο παραπέμπει στη γονιμότητα και στους γερούς απογόνους!
.
Παρατηρούμε ότι πολλά από τα αρχαία γαμήλια εθιμοτυπικά τα συναντάμε στις τοπικές παραδόσεις μας έως και σήμερα!
Επιμέλεια: Γλυκερία Ξιφοκώστα