Ένα αρχετυπικό στοιχείο που εμφανίζεται σε ποικίλες παραδόσεις ανά τον κόσμο είναι η παρθενογένεση. Την ικανότητα αυτή δεν είχε μόνο η Παναγία αλλά και πλήθος θεές της ελληνικής και παγκόσμιας μυθολογίας!
Η παρθενογένεση στην αρχαία Ελλάδα
Aφού, λοιπόν, η επιστήμη αρνείται πεισματικά να ρίξει φως στο μυστήριο της γέννησης του Θείου Βρέφους, θα πρέπει αναγκαστικά να στραφούμε σε άλλα μονοπάτια. Η αρχαία ελληνική παράδοση προσφέρει πλούσιο υλικό, δείχνοντας ότι οι έννοιες της παρθενικότητας και της μητρότητας μπορούν να συνδυάζονται μια χαρά, αν κατανοήσουμε το αυθεντικό νόημά τους.
Βλέπετε, η λέξη παρθένος αρχικά σήμαινε απλώς την ανύπαντρη κοπέλα. Για παράδειγμα, ο Hρόδοτος (5.6) αναφέρει ότι οι Θρακιώτισσες «παρθένες» απολάμβαναν πλήρη ερωτική ελευθερία. Στην Iλιάδα (B 512-15) η Aστυόχη χαρακτηρίζεται «σεβαστή παρθένα», παρόλο που έχει φέρει στον κόσμο δύο γιους. Στο ίδιο έπος ο Eύδωρος, νόθο τέκνο της Πολυμήλης και του Eρμή, ονομάζεται «παρθένιος» (Π 178-181). Παρθενίας ονομαζόταν ο γιος που γεννιόταν από έναν πολίτη και μια παλλακίδα. Στη Σπάρτη οι Παρθενίαι ήταν οι νέοι οι οποίοι γεννήθηκαν στη διάρκεια του Μεσσηνιακού πολέμου και ονομάστηκαν έτσι γιατί οι μητέρες τους ήταν άγαμες.
Αν, λοιπόν, μια γυναίκα μπορεί να είναι «παρθένος» και μητέρα ταυτόχρονα, γιατί να μην είναι το ίδιο και μια θεά; Άλλωστε, στη σφαίρα του μύθου, η αρσενική συμμετοχή δεν είναι διόλου απαραίτητη για να έρθει μια νέα ζωή στον κόσμο. Η αρχέγονη Γαία, η μητέρα θεών και ανθρώπων, μόνη της γέννησε το σύμπαν. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, εκείνη έφερε στη ζωή τον Ουρανό, τα Όρη και τον Πόντο, «χωρίς ερωτικό σμίξιμο» (Θεογονία, 126-132). Δεν είναι άλλη από την πανίσχυρη Μάνα Φύση, που ο ορφικός ύμνος 10 την εξυμνεί λέγοντας: «των πάντων συ είσαι ο πατέρας και η μάνα». Στο ίδιο κείμενο χαρακτηρίζεται αὐτοπάτωρ και ἀπάτωρ, «εκείνη που είναι πατέρας του εαυτού της και πατέρα δεν έχει».
Μια άλλη κοσμογονική θεά, η Νύχτα, έχει επίσης την ικανότητα της παρθενογένεσης. Μόνη της γέννησε το Κοσμικό Αβγό, από το οποίο προέκυψε ο Έρωτας-Φάνης, ο μεγάλος ορφικός θεός. Ο Αριστοφάνης στους Όρνιθες (693 κ.ε.) αναφέρει:
Xάος υπήρχε στην αρχή και Nύχτα και μαύρο Έρεβος και Tάρταρος πλατύς.
Γη δεν υπήρχε ούτ’ Αέρας ούτ’ Ουρανός· μετά, στου Eρέβους τον απέραντο κόρφο,
γεννάει πρώτο απ’ όλα η Nύχτα η μαυροφτέρουγη ανεμόσπαρτο αβγό,
απ’ όπου στου χρόνου τα γυρίσματα βλάστησε Έρωτας ποθητός,
αστράφτοντας με τις φτερούγες τις χρυσές στην πλάτη, γοργός σαν στρόβιλος ανέμου.
(μετ. Χ. Μήνη)
Τα δύο μισά του Κοσμικού Αβγού σχημάτισαν αντίστοιχα τον ουρανό και τη γη. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αριστοφάνης το χαρακτηρίζει «ανεμόσπαρτο». Σύμφωνα με τον Aριστοτέλη τα αβγά του ανέμου είναι εκείνα που παράγονται μόνο από την κότα, χωρίς γονιμοποίηση (Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι 6. 2. 559b20). Επιπλέον, στη Θεογονία (212-3) του Hσιόδου εμφανίζονται κι άλλα παρθενογέννητα παιδιά της Νύχτας: οι Όνειροι.
Η Γαία και η Νύχτα, δύο πρόσωπα της Μεγάλης Μητέρας Φύσης, υπήρξαν συμπαντικές θεές. Η ικανότητα που τους αποδιδόταν να φέρνουν μόνες τους παιδιά στον κόσμο τονίζει τις απέραντες δημιουργικές τους δυνάμεις. Με την πάροδο του χρόνου παρόμοιες ικανότητες αποδόθηκαν και σε άλλες θεές.
Ήρα
 |
| Η θεά Ήβη δίνει στην θεά Ήρα έναν λευκό κρίνο, ενώ η ίδια θηλάζει τον Ηρακλή. Δεξιά η Αγγελιόφος των Θεών, Ϊριδα. |
Η θεά Ήρα, αποκαλούμενη Βασίλισσα του Ουρανού, ανανέωνε την παρθενία της λουζόμενη σε μια συγκεκριμμένη πηγή (Κάναθος). Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία έμεινε έγκυος μόνη της, χωρίς να συνευρεθεί με τον Δία, στον Ήφαιστο (κατ'άλλη εκδοχή, στον Άρη), αφού μύρισε έναν κρίνο. Ο κρίνος ήταν το ιερό της λουλούδι και με αυτό στόλιζαν τους ναούς της. Σε αυτόν τον μύθο στηρίχτηκε αργότερα και η πεποίθηση ότι η Μαρία έμεινε έγκυος στον Ιησού μυρίζοντας έναν κρίνο, πράγμα βέβαια που δεν αναφέρεται πουθενά στα Ευαγγέλια, ούτε καν στα απόκρυφα.
Δανάη
 |
| Η Δανάη και η Χρυσή βροχή |
Στο απόκρυφο Ευαγγέλιο Βαρθολομαίου, έχουμε μια άλλη αξιοπερίεργη αναφορά, καθώς η Μαρία διηγείται την θεία σύλληψη, λέει:
Κοίταξα ψηλά στον ουρανό και ήρθε ένα σύννεφο δροσιάς και με ράντισε […]".
Αυτόματα εδώ έρχεται στον νου η γονιμοποίηση της παρθένου Δανάης από τον Δία, που έλαβε μορφή χρυσής βροχής για να συνευρεθεί μαζί της.
Κατά την ελληνική μυθολογία, η Δανάη ήταν μοναχοκόρη του Ακρισίου, βασιλιά του Άργους, και της Ευρυδίκης, κόρης του Λακεδαίμονα. Ήταν μητέρα του ημίθεου ήρωα Περσέα. Ο βασιλιάς Ακρίσιος είχε λάβει ένα χρησμό, σύμφωνα με τον οποίο θα τον σκότωνε ο εγγονός του. Γι' αυτό, αποφάσισε να κλειδώσει την παρθένα Δανάη μαζί με την τροφό της σε μια υπόγεια φυλακή της οποίας οι τοίχοι είχαν επενδυθεί με μεταλλικές πλάκες. Τη Δανάη, όμως, ερωτεύθηκε ο Δίας, που μεταμορφώθηκε σε χρυσή βροχή και έτσι εισχώρησε, από μία χαραμάδα, στη φυλακή της. Από την ένωση αυτή γεννήθηκε ο Περσέας.
Ιώ
Ιώ
 |
| ΙΩ ΚΑΙ ΔΙΑΣ |
Η παρθένα Ιώ, ιέρεια της θεάς Ήρας, έμεινε έγκυος από τον Δία από ένα μόνο άγγιγμά του. (Προμηθέας Δεσμώτης)
Άρτεμις
 |
| Άρτεμις Κουροτρόφος, 5ος αι. π.χ |
Μια ακόμη μορφή που συνδυάζει την παρθενικότητα και τη μητρότητα είναι η Άρτεμις. Τη γνωρίζουμε με τη μορφή της νεαρής παρθένας θεάς του κυνηγιού που περιπλανιέται στα δάση. Ωστόσο, δική της αρμοδιότητα ήταν επίσης η προστασία της γέννας. Τα προσωνύμια Λοχεία, Ὠκυλόχεια και Σοωδίνη (αυτή που σώζει από τις ωδίνες του τοκετού) μαρτυρούν αυτή της την ιδιότητα, όπως και η παράδοση ότι βοήθησε τη μητέρα της, τη Λητώ, να φέρει στον κόσμο τον Απόλλωνα. Σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, η Άρτεμη θεωρείται προστάτιδα των παιδιών και γι’ αυτό έχει τον τίτλο Κουροτρόφος. Η πιο κάτω απεικόνισή της, η οποία προέρχεται από το ιερό της στη Βραυρώνα και χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.0, θυμίζει έντονα τις εικόνες της Παναγίας.
Στην Έφεσο, ιωνική αποικία της Μικράς Ασίας, η Άρτεμη, η κύρια θεότητα της πόλης, εμφανίζεται ως Mάνα Φύση. Απεικονίζεται με πολλούς μαστούς και πλήθος ζώων. Όταν οι χριστιανοί κατέστρεψαν τον περίφημο ναό της, που υπήρξε ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, η λατρεία της υποκαταστάθηκε από εκείνη της Θεοτόκου και στην θέση του Ναού της Αρτέμιδος έχτισαν εκκλησία που είναι αφιερωμένη στην Παναγία.
Αθηνά
Εκτός από την Ήρα και την Άρτεμη, στη χορεία των παρθένων μητέρων θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και την Αθηνά, μια που στην Ηλεία είχε τον τίτλο Μητέρα. Επίσης, ονομαζόταν και Αειπάρθενος, προσωνύμιο που δόθηκε αργότερα στην Παναγία των χριστιανών. O περιηγητής Παυσανίας (5. 3, 2) διασώζει τη σχετική παράδοση: οι γυναίκες του τόπου προσευχήθηκαν να συλλάβουν αμέσως μόλις συνευρεθούν με τους άνδρες, μια που η χώρα τους είχε ερημωθεί μετά από έναν καταστροφικό πόλεμο με τον Ηρακλή και το στρατό του. Η θεά εισάκουσε τις προσευχές τους κι εκείνες ίδρυσαν ιερό της Αθηνάς Μητέρας.
 |
| Ειρήνη και Πλούτος |
Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι οι παραδόσεις για παρθένες μητέρες δεν είναι χριστιανική επινόηση. Αποτελούν αρχετυπικό στοιχείο που φτάνει βαθιά μέσα στο χρόνο.
Τα στοιχεία που έχουν κατά καιρούς συλλέξει οι ανθρωπολόγοι από απομακρυσμένες φυλές είναι αποκαλυπτικά. Για παράδειγμα, ακόμη και σε νεότερες εποχές εμφανίζεται η πίστη ότι μια γυναίκα μπορούσε να συλλάβει με τη βοήθεια κάποιου θεϊκού πνεύματος. Οι Γροιλανδοί/ές αλλά και οι κάτοικοι της Νιγηρίας απέδιδαν στη σελήνη τη δύναμη να προκαλεί εγκυμοσύνη. Το ίδιο πίστευαν και οι Buriat της δυτικής Μογγολίας. Αντίστοιχα, οι Μαορί, πολυνησιακός λαός της Νέας Ζηλανδίας, είχαν την πεποίθηση ο πραγματικός σύζυγος μιας γυναίκας είναι το φεγγάρι.
Η σελήνη συνδέεται άρρηκτα με την έννοια της γονιμότητας, πράγμα που προήλθε σε μεγάλο βαθμό από τη συσχέτιση του σεληνιακού με τον έμμηνο κύκλο – διαρκούν και οι δύο γύρω στις 29 μέρες. Αρκετές από τις θεές της αρχαίας Ελλάδας συνδέονται με το φεγγάρι, όπως π.χ. η Άρτεμις αλλά και η Ίσιδα. (Ο Πλούταρχος αναρέρει ότι τόσο το όνομα Ίσις όσο και Όσιρις είναι ελληνικά και ότι η λατρεία αυτών των θεών μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο από Έλληνες αποίκους σε πανάρχαια χρόνια). Η Παναγία κληρονόμησε κάποιες από τις ιδιότητες αυτές. Στην παράδοση των Καθολικών αποκαλείται «η Σελήνη της Εκκλησίας». Στην ακολουθία του Μεγάλου Σαββάτου παρομοιάζεται με σελήνη που γέννησε το «Σωτήρα ήλιο της δικαιοσύνης». (Απόλλων, Ώρος) Σε κάποιες Βυζαντινές εικόνες βλέπουμε τη Θεομήτορα να κάθεται ή να πατάει πάνω σε ένα τεράστιο μισοφέγγαρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Γαλακτοτροφούσα που ζωγράφισε ο Εμμανουήλ Τζανφουρνάρης το 16ο αιώνα.
Με την επικράτηση της νέας θρησκείας, η Παναγία αφομοίωσε πολλά προχριστιανικά στοιχεία. Από ανύπαντρη μητέρα, σχεδόν ασήμαντη μέσα στη Βίβλο, μεταμορφώθηκε σε Αειπάρθενο Θεοτόκο που λατρεύεται πολλές φορές ευρύτερα απ’ ό,τι ο γιος της. Στο πρόσωπό της συγκέντρωσε τα χαρακτηριστικά των παρθένων και μητέρων θαινών της αρχαιότητας. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, να γίνει διαφορετικά; Για να καταφέρει να ριζώσει ένα νέο ρεύμα θα πρέπει αναγκαστικά ν’ αφομοιώσει παλιότερα μοτίβα. Ο Χριστιανισμός δεν θα μπορούσε ποτέ να καταξιωθεί στη συνείδηση των ανθρώπων αν δεν έντυνε τις βασικές μορφές του με αρχετυπικό περιεχόμενο. Κι έτσι, άθελά του, έγινε γέφυρα με πανάρχαιες, προπατριαρχικές αντιλήψεις που χάνονται στα βάθη του χρόνου…
Χαρίτα Μήνη
Βιβλιογραφία
Αριστοφάνους Όρνιθες, μετ. Φάνης Ι. Κακριδής, Δωδώνη, Αθήνα – Γιάννινα 1987
Hesiodi Carmina, Lipsia MCMII, Παπαδήμας, Αθήνα
Ο Ακάθιστος Ύμνος μετά Ερμηνείας, μετ. Επιφάνιος Ι. Θεοδωρόπουλος, 13η έκδ., Ιερό Ησυχαστήριο Κεχαριτωμένης Θεοτόκου Τροιζήνος
Oρφικοί Ύμνοι, μετ. Δ. Π. Παπαδίτσας & Eλένη Λαδιά, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», Aθήνα 1997
Παυσανίας, Ἑλλάδος Περιήγησις, τόμ. 1, 2, 3, Πάπυρος, Μαρούσι 1975
Shepard Kraemer, Ross (ed.), Women’s Religions in the Greco-Roman World: A Sourcebook, Oxford University Press, New York 2004
Rigoglioso, Marguerite, Virgin Mother Goddesses of Antiquity, Palgrave Macmillan, New York 2013
Χάρντιγκ, Έσθερ, Τα Μυστήρια των Γυναικών, μετ. Σ. Άντζακα, Σπαγειρία, Θεσσαλονίκη 1993